Północno - wschodnia część potężnego kompleksu średniowiecznej Puszczy Świętokrzyskiej nazywana jest Puszczą Iłżecką.

W początkach naszej państwowości, w XI w. większa część  Puszczy Świętokrzyskiej była własnością kościelną. Należała do biskupa krakowskiego, którego majątek w XIII w. rozciągał się na znacznym obszarze kraju – ponad 1600 km².  Swe siedziby biskup posiadał: W Krakowie, Kielcach, Bodzentynie oraz Iłży.

W XVII wieku lasy zajmowały 75% powierzchni całego rozległego iłżeckiego majątku kościelnego. Na tym terenie wyróżniało się kilka większych kompleksów leśnych: na południe od Iłży, ciągnący się aż do Kunowa, z wsiami Wolą Pasztową i Rzechowem, i południowo - wschodnim, z wsiami Błaziny i Tychowem, dochodzący aż do Wąchocka i Bodzentyna. Osobny obszar „Borów Iłżeckich" rozciągał się w kierunku wschodnim i północno -  wschodnim od Iłży, otaczając wsie Chwałowice, Małomierzyce, oraz w kierunku południowo - zachodnim obejmującego wsie Seredzice Mniejsze i Większe, Jasieniec, dochodząc na tym kierunku do Wierzbnika. Były to lasy z przewagą sosny, z rzadka tylko występowały tu dębina, brzezina i jedlina.

Na Sejmie Czteroletnim, dnia 27 lipca 1789 r. zapadła uchwała o zajęciu na fundusz wojskowy dóbr biskupstwa krakowskiego, w wyniku czego lasy stanowiące część dóbr, przeszły na rzecz Skarbu Państwa.

 Lasy Obrębu Marcule

Przemysł górniczy i hutniczy Staropolskiego Zagłębia już od średniowiecza wywierał istotny wpływ na gospodarkę leśną w tym terenie. Przyczynił się zasadniczo do znacznej zmiany naturalnego charakteru drzewostanów Puszczy. Na przełomie XVIII/XIX w. na przedgórzu świętokrzyskim, wzdłuż rzeki kamiennej znajdowały się 23 wielkie piece hutnicze, co stanowiło 60% ogólnej ich liczby w Polsce. Od tego czasu gospodarka leśna, a właściwie pozyskanie drewna, podporządkowane  były górnictwu.

Prawdopodobnie wówczas w 1811 r. utworzono leśnictwo Iłża. W okresie Królestwa Kongresowego nastąpił znaczny rozwój górnictwa i hutnictwa co przyczyniło znacznej degradacji lasów. Dokonano wówczas podziału lasów na tzw. górnicze do których zaliczano lasy obecnego Nadleśnictwa Marcule oraz lasy rządowe, wyłączone spod jurysdykcji górniczej.

  W 1826 r dokonano istotnych zmian organizacyjnych. Leśnictwa Iłża podzielono na dwie części: północna część stanowiła Leśnictwo Zwoleń a południowa część Leśnictwo Iłża z siedzibą w Kunowie, a następnie w Lubieni. 

W latach 1836 – 1841 w Starachowicach wybudowano zakład wielkopiecowy z trzema Wielkimi Piecami na węgiel drzewny.

 W 1870 roku Wielkie Piece w Starachowicach jak i lasy starachowickie (w skład których wchodził dzisiejszy teren obrębu Marcule, a wówczas Leśnictwo Iłża) wraz z przylegającymi do nich folwarkami w drodze licytacji sprzedane zostały przez ówczesne władze rosyjskie zagranicznej spółce kapitałowej. W 1875 roku w ramach przekształceń powołana została spółka akcyjna – „Towarzystwo Starachowickich Zakładów Górniczych S.A." Po raz kolejny gospodarka leśna podporządkowana została górnictwu i hutnictwu.

Spółka rozpoczęła rabunkową, masową eksploatację tutejszych drzewostanów przez zastosowanie olbrzymich zrębów zupełnych, głównie obejmujących całe oddziały (ok. 50 ha). Wielkie powierzchnie pozrębowe najpierw poddawano uprawie rolniczej, a następnie  sztucznie odnawiano poprzez sadzenie. Sadzono głównie sosnę z niewielką domieszką gatunków liściastych, głównie dęba.

Rozwój kopalnictwa węgla kamiennego, oraz rozwój technologii przetapiania rud żelaza pozwalający na wykorzystanie tego surowca w przemyśle hutniczym, spowodował, że gospodarka w tutejszych lasach uległa znacznej poprawie.

Na początku XX w. w okolicznych lasach zlokalizowanych było 9 kopalń rud. W okresie XX-lecia międzywojennego (ok. 1922 r.) z lasów stanowiących własność „Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych S.A." zorganizowane zostało Główne Nadleśnictwo Marcule (powierzchnia ok. 25 000 ha) z siedzibą w osiedlu leśnym Marcule.

 W skład Nadleśnictwa  wchodziły tereny obecnych obrębów: Marcule, Lubienia, Starachowice oraz część obecnego Nadleśnictwa Ostrowiec (leśnictwo Połągiew, Krynki i część leśnictwa Sadłowizna).

Po wybuchu II wojny światowej, w 1941 roku władze okupacyjne zlikwidowały „Towarzystwo Starachowickich Zakładów Górniczych S.A." oraz Główne Nadleśnictwo Marcule. W miejsce Nadleśnictwa utworzono trzy samodzielne nadleśnictwa (obecnie obręby leśne), tj. Starachowice, Marcule i Klepacze (Lubienia),

Po zakończeniu wojny, lasy ówczesnego Nadleśnictwa Marcule zostały upaństwowione. Podobnie stało się  lasami dawnej własności prywatnej majątku „Borsuki" (345,35 ha) i majątku „Michałów" (13,78 ha).

W skład ówczesnego Nadleśnictwa Marcule poza całą powierzchnią obecnego kompleksu oraz kompleksu „Seredzice I i II" wchodziło również Leśnictwo Lubienia ( ok. 1600 ha), które w 1947r zostało przekazane do Nadleśnictwa Klepacze. Funkcje Nadleśniczego w kolejnych latach pełnili: Antoni Kielar (1945-1949), Zdzisław Leśniak (1950 – 1962), Jan Kutyła (1963 – 1965) i Henryk Wiśniewski (1965 – 1972). Siedziba nadleśnictwa mieściła się we wsi Koszary. Od roku 1950 na terenie obecnej siedziby zastępcy nadleśniczego znajdował się Starachowicki, a od 1954r  Iłżecki Rejon Lasów Państwowych w Marculach. Dyrektorem Rejonu przez cały jego okres (1950- 1958) był Pan Antoni Kielar. Ponadto do 1959 r. w tym budynku znajdowała się również siedziba  N-ctwa Klepacze.   

fot. Zdzisław Leśniak, Nadleśniczy Nadleśnictwa Marcule w latach 1950-1962

W 1951 roku Nadleśnictwo Marcule przejęło od Nadleśnictwa Szydłowiec kompleks leśny „Polany" (łącznie 668,48 ha), w skład którego wchodziły dawne lasy państwowe oraz upaństwowione w 1945 roku prywatne lasy majątku „Pakosław" (127,93 ha).

W 1959 r. Zostaje rozwiązany Iłżecki Rejon Lasów Państwowych w Marculach. N-ctwo Marcule podlega już bezpośrednio Okręgowemu Zarządowi Lasów Państwowych w Radomiu.

Na mocy Zarządzenia nr 59 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych
z dnia 14 listopada 1972r. w sprawie  likwidacji, tworzenia oraz zmian zasięgu terytorialnego jednostek organizacyjnych od dnia 1 stycznia 1973r. dotychczasowe Nadleśnictwo Marcule przestaje być samodzielną jednostką organizacyjną i jako obręb leśny wchodzi w skład Nadleśnictwa Starachowice.

W ramach kolejnej reorganizacji od dnia 1 stycznia 1979r. obręb Marcule z Nadleśnictwa Starachowice zostaje przekazany do Nadleśnictwa Skarżysko, by z dniem 1 stycznia 1984 r., na mocy nowej decyzji wrócić na powrót do Nadleśnictwa Starachowice.  

Lasy Obrębu Małomierzyce

Lasy Obrębu Małomierzyce podobnie jak lasy Obrębu Marcule były własnością biskupów krakowskich. W 1816r stanowiły część północną Leśnictwa Iłża. Po 1826 r. zostało wydzielone oddzielnie Leśnictwo Zwoleń; w części pozostało ze zlikwidowanego Leśnictwa Radom (Modrzejowice, Makowiec). Siedziba Leśnictwa Zwoleń mieściła się w miejscowości Dobiec do czasu jego likwidacji tj. Do 1915 r. stanowiło ono zwarte leśnictwo rządowe i nie podlegało wpływowi górnictwa i hutnictwa. W czasie okupacji austriackiej wchodziło w skład Powiatowego Urzędu Leśnego w Wierzbniku.

         Po odzyskaniu niepodległości w okresie  od 1.11.1918r do 1.05.1921r lasy wchodziły w skład Polskiego Urzędu Leśnego w Wierzbniku. W 1921r utworzono z podziału Nadleśnictwa Wierzbnik i Radom – Nadleśnictwo Małomierzyce. Na potrzeby siedziby nadleśnictwa, przekazano z Urzędu Ziemskiego kilkanaście ha gruntów ornych w Chwałowicach, skąd w 1924r została przeniesiona do nowo wybudowanej osady.

fot. Siedziba Nadleśnictwa Małomierzyce

Pierwszym nadleśniczym był Jan Rajchel, który funkcję tę sprawował do 1929 r. Kolejnymi osobami pełniącymi funkcje nadleśniczego byli: Bolesław Zarzycki (1929 – 1933), Wacław Czchowski (1933 – 1937) Stanisław Czech (1937 – 1951) i Stanisław Skowron (1951- 1972). W skład ówczesnego N-ctwa weszły dawne lasy państwowe o łącznej powierzchni 7977,36ha, podzielone na trzy obręby: obręb Małomierzyce (4173,30), obręb Lipsko (2645,06 ha) i obręb Modrzejowice (1159,00 ha).

fot. Pożegnanie Nadleśniczego Bolesława Zarzyckiego w związku z odejściem na emeryturę 28.X.1933r.

Z początkiem okupacji niemieckiej w 1940 r., z granic dotychczasowego N-ctwa Małomierzyce wyłączono obręb Modrzejowice, przekazując go do N-ctwa Radom. Po zakończeniu wojny – w 1945 r., do N-ctwa Małomierzyce zostały włączone lasy dawnej własności prywatnej majątków: Krzyżanowice, Jedlanka i Prędocin.

Z dniem 1.01.1973 r., na mocy zarządzenia Nr 59 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych, istniejące dotychczas jako odrębne jednostki obręb Małomierzyce i obręb Lipsko zostały połączone, tworząc od tego dnia jeden obręb leśny Małomierzyce. Nowo utworzony obręb leśny, został jednocześnie, wyżej wymienionym zarządzeniem, włączony w skład N-ctwa Zwoleń.

Nadleśnictwo Marcule

        Decyzją Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dniem 1 stycznia 1992 r. zostaje na nowo utworzone Nadleśnictwo  Marcule, jako samodzielna jednostka organizacyjna Lasów Państwowych. Funkcje Nadleśniczego objął Pan mgr inż. Tadeusz Misiak. W skład Nadleśnictwa wchodzą dwa obręby leśne: Marcule i Małomierzyce. W ramach nadleśnictwa wydzielono 12 leśnictw oraz gospodarstwo szkółkarskie. Obecnie (stan na 01.01.2007) ilość leśnictw została zmniejszona do 9.  

fot. Pracownicy Nadleśnictwa Marcule (2004)

tekst: MA, zdjęcia: archiwum RDLP w Radomiu i Nadleśnictwa Marcule